আজি ৩৭ বছৰ পূ্ৰ্ণ হ'ল ভূপাল গেছ ট্ৰেজেডীৰ। আজিও ভুক্তভোগীসকলে পাহৰিব পৰা নাই এই ভয়াৱহ ঘটনা। উল্লেখ্য যে ১৯৮৪ চনৰ ২ ডিচেম্বৰৰ নিশা ইউনিয়ন কাৰ্বাইড ইণ্ডিয়া লিমিটেডে (ইউচিআইএল)-ৰ কীটনাশক প্ৰকল্পৰ পৰা মিথাইল আইচোচাইনেট (এমআইচি) নামৰ এবিধ বিষাক্ত ৰাসায়নিক গেছ নিৰ্গত হয়। যাৰ ফলত ভূপাল এক বিশাল গেছ বেষ্টনীলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এইটো দেশৰ প্ৰথম বৃহৎ ঔদ্যোগিক দুৰ্যোগ আছিল। কমেও ৩০ টন মিথাইল আইচোচাইনেট গেছ নিৰ্গত হোৱাৰ ফলত ১৫,০০০ৰ অধিক লোকৰ মৃত্যু হয় আৰু ৬০০,০০০ কৰ্মচাৰী আহত হয়। ভূপাল গেছ দুৰ্ঘটনাক প্ৰায়ে ইতিহাসৰ আটাইতকৈ ভয়াবহ ঔদ্যোগিক দুৰ্যোগ বুলি গণ্য কৰা হয়।
১৯৬৯ চনত, ইউচিআইএল কাৰখানাটোৱে চেভিন (কীটনাশক) উৎপাদনত মধ্যৱৰ্তী হিচাপে মিথাইল আইচোচাইনেট ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিছিল। ১৯৭৬ চনত, ভূপাল শ্ৰমিক আন্দোলনে সুবিধাটোৰ ভিতৰত প্ৰদূষণৰ বিষয়ে উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছিল। কেইবছৰমানৰ পিছত, এজন কৰ্মচাৰীয়ে ভুলবশতঃ বৃহৎ পৰিমাণৰ বিষাক্ত ফছজিন গেছ সেৱন কৰে, যাৰ ফলত কেইঘণ্টামানপিছত তেওঁৰ মৃত্যু হয়। ঘটনাবোৰ চোৱাৰ পিছত, এজন সাংবাদিকে সুবিধাটোৰ অনুসন্ধান আৰম্ভ কৰে আৰু ভূপালৰ এখন স্থানীয় বাতৰি কাকতত তেওঁৰ ফলাফল প্ৰকাশ কৰে আৰু ঘোষণা কৰে, "ভূপালবাসী জাগি উঠক, আপোনালোক এটা আগ্নেয়গিৰিৰ কাষত আছে।"
ভূপাল দুৰ্যোগৰ দুবছৰ আগতে ফছজিনৰ সংস্পৰ্শলৈ অহা প্ৰায় ৪৫ জন কৰ্মচাৰীক চিকিৎসালয়ত ভৰ্তি কৰোৱা হৈছিল। ১৯৮৩ আৰু ১৯৮৪ চনৰ ভিতৰত, ফছজিন, কাৰ্বন টেট্ৰাক্লৰাইড, মিথাইল আইচোচাইনেট, আৰু মোনো মিথাইলামাইন লিক হৈছিল।
ইউনিয়ন কাৰ্বাইড ইণ্ডিয়াৰ ভূপাল ছাইটত তিনিটা ৬৮,০০০ লিটাৰ তৰল এম.আই.চি. সংৰক্ষণ সুবিধা আছে: ই৬১০, ই৬১১, আৰু ই৬১৯। এম.আই.চি. নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল আৰু দুৰ্ঘটনাটোৰ অলপ আগতে টেংকবোৰ পূৰণ কৰা হৈছিল।
কোনো টেংক আধাতকৈ অধিক ভৰ্তি কৰিব পৰা নগ'ল, আৰু টেংকটোত অ-বিষাক্ত নাইট্ৰজেন গেছৰ দ্বাৰা চাপ দিব লগা হৈছিল। চাপ দিয়াৰ বাবে, প্ৰতিটো টেংকৰ তৰল এম.আই.চি. উৰি যাব পাৰে। দুৰ্ভাগ্যবশতঃ, এটা টেংকে (ই৬১০) নাইট্ৰজেনৰ চাপ বজাই ৰখাৰ ক্ষমতা হেৰুৱাইছিল, যাৰ ফলত ইয়াৰ পৰা তৰল এম.আই.চি. পাম্প কৰাটো অসম্ভৱ হৈ পৰিছিল। নিয়ম অনুসৰি, প্ৰতিটো পাত্ৰই ৩০ টনতকৈ অধিক তৰল এম.আই.চি. বহন কৰিব নোৱাৰে।
আনহাতে, এই টেংকটোৰ ওজন আছিল ৪২ টন। সমস্যাটোৰ ফলস্বৰূপে ইউচিআইএল-এ ভূপালত মিথাইল আইচোচাইনেট নিৰ্মাণ বন্ধ কৰিব লগা হৈছিল, আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণৰ বাবে সুবিধাটো আংশিকভাৱে বন্ধ কৰি দিয়া হৈছিল। ডিচেম্বৰৰ ১ তাৰিখে, ক্ষতিগ্ৰস্ত টেংকটো পুনৰ কাৰ্যকৰী কৰাৰ প্ৰয়াস কৰা হৈছিল, কিন্তু ই অসফল হৈছিল। সেই সময়লৈকে, উদ্ভিদৰ বেছিভাগ মিথাইল আইচোচাইনেট-সম্পৰ্কীয় সুৰক্ষা প্ৰণালী বিফল হৈছিল। সূত্ৰ অনুসৰি, ২ ডিচেম্বৰৰ নিশাৰ ভিতৰত পানী ত্ৰুটিপূৰ্ণ টেংকটোত প্ৰৱেশ কৰিছিল, যাৰ ফলত ৰাসায়নিক প্ৰতিক্ৰিয়া হৈছিল। ৰাতিলৈ, টেংকটোৰ চাপ পাঁচগুণ বৃদ্ধি পাইছিল।
এম.আই.চি. অঞ্চলৰ শ্ৰমিকসকলে মাজনিশা এম.আই.চি. গেছৰ লক্ষণবোৰ অনুভৱ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। কিছু মুহূৰ্তৰ পিছত, লিকেজটো ঠিক কৰাৰ বিকল্পটো ল'ব লাগিছিল। ইফালে, টেংকটোত ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া সেই সময়ত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিন্দুত উপনীত হৈছিল। প্ৰায় এঘণ্টাৰ ভিতৰত, টেংকৰ পৰা প্ৰায় ৩০ টন এম.আই.চি. বায়ুমণ্ডললৈ লিক হৈছিল। গেছৰ সংস্পৰ্শলৈ অহাটোৱে ভূপালৰ বেছিভাগ বাসিন্দাক গেছ লিক হোৱাৰ বিষয়ে সতৰ্ক কৰি দিছিল।
ঘটনাটোৰ পিছত চিকিৎসকসকলে প্ৰয়োজনীয় চিকিৎসাৰ হস্তক্ষেপৰ বিষয়ে অজ্ঞাত আছিল। মিথাইল আইচোচাইনেট গেছ বিয়পি পৰাৰ ফলত ১৫,০০০ ৰ অধিক ব্যক্তিৰ মৃত্যু হৈছিল, যি ৬০০,০০০ৰো অধিক কৰ্মচাৰী আহত হৈছিল। মৃত সন্তান জন্ম আৰু নৱজাতকৰ মৃত্যুৰ ঘটনা ৩০০ শতাংশ আৰু ২০০ শতাংশলৈ বৃদ্ধি হৈছিল। গছ আৰু জন্তুবোৰো গেছ লিকৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল ।চাৰিওফালৰ অঞ্চলৰ গছবোৰ কেইদিনমানৰ ভিতৰতে খালী হৈ গৈছিল।
